س: با توجه به این
که در ابتدا حوزه آموزه ها و فراورده های ذهنی بشری دانش تلقی نمی شوند، بایستی
فرآیندی سپری شود تا تبدیل به حوزه دانشی شود. آیا در حوزه دین و رسانه می توان
دانشی به نام دانش رسانه ای دینی داشته باشیم؟
در پاسخ به پرسش باید
به چند مطلب مختلف اشاره کنم؛ یکی درباره دانش و این که چه چیزی مجموعه اطلاعاتی
را تبدیل به دانش می کند؛ در وهله بعد باید در رابطه با دینی شدن دانش ها صحبت
کنیم که با چه شرایطی دینی می شوند. در وهله سوم باید درباره دانش رسانه ای صحبت
کنیم که دانش های رسانه ای چگونه دینی می شود؟
دانش شدن دانش ها یک
فرآیند چندمرتبه ای و چندلایه ای است که اولین لایه در هر دانشی، اطلاعات سطحی
اولیه ای است که خام است که اگر حسی باشد به آن ها اطلاعات حسی گفته می شود و اگر
غیر حسی باشد، اطلاعات خام است. انسان ابتدا اطلاعاتی از محیط اطراف خود به دست می
آورد، در مرحله دوم سعی می کند این اطلاعات را منسجم کند؛ یعنی تعارض های میان آن
ها را برطرف کند. در مرحله سوم سعی می کند پس از رفع تعارض، اطلاعات را به یاری هم
بیاورد تا یکدیگر را تقویت کنند. مثل تارهای یک ریسمان که به هم پچیده شده تا یک
طناب محکم را درست کنند. مرتبه چهارم این هست که انسجام نظام یافته ای بین این ها
ایجاد کند؛ یعنی بین این ها ترتب منطقی برقرار شود. برخی تبدیل به معنا می شوند و
برخی تبدیل به روبنا و این جا، جایی است که اطلاعات نظام یافته است. برای نظام
یافتگی احتیاج به دیدگاه و چهارچوبی ذهنی است. این جاست که به مرتبه بعدی می رسیم؛
مرتبه پنجم به دست آودرن مبانی نظری و دیدگاه های اساسی برای نظم دادن به آن
مجموعه اطلاعات برای نظام سازی است. مرتبه ششم منطقی است که بر این مجموعه حاکم
است. یک نگاه معرفت شناختی عمیق می خواهد که منطق بدهد، روش نظام سازی بدهد، روش
دادن مبانی و مانند این ها را بدهد. این شش مرحله در کار ساخت دانش وجود دارد.
مجموعه اطلاعات خام اولین سطح هر دانشی را تشکیل می دهد ولی سطح اصلی آن دانش ها
نیست؛ سطح اصلی اش می رسد به آن جاهایی که می خواهد نظام سازی کند و احتیاج به
چهارچوب های ذهنی دارد که نظریه پردازی پدید می آید؛ آن جاست که جوهره دانش شکل می
گیرد. این فرآیند تولید شدن یک دانش است.
س: حال مرتبه بعدی
پرسش این است که دانش، چگونه دینی می شود؟ مجموعه ای از مکاتب وجود دارند: برخی
بشری و برخی الهی. هر کدام از این مجموعه مکاتب می توانند رنگ و نگاه خودشان را به
دانش ببخشند. بنابراین باید ببینیم این نگاه ها از کجا وارد می شوند. علی القاعده
این نگاه ها باید در مرحله پنجم که چهارچوب ذهنی انسان به آن مجموعه نظام می دهد،
وارد شوند. جایی که محل نظریه پردازی است. این چهارچوب ها مهم ترین مدخل ورود
مجموعه ای از این قبیل مطالب است که به یک مکتب وابسته هستند. این مجموعه شامل جهان
بینی و نگاه های ارزشی یا ایدئولوژیک هستند. اگر بخواهیم دقیق تر و قوی تر نگاه
کنیم، می توانیم این مسئله را به همه مراتب شش گانه تولید دانش سرایت بدهیم؛ یعنی
مرتبه ای نیست که خالی از نگاه فلسفی و ایدئولوژیک باشد ولی در یک مراتبی خیلی به
چشم نمی آید و در یک مرتبه ای خیلی ظهور پیدا می کند. بحث این که چگونه علوم از
ارزش های هر مکتبی جهت می گیرند، بحثی طولانی است که نمی خواهم واردش بشوم. در
مباحث علوم انسانی این بحث خیلی جا دارد و مورد علاقه و دقت اهل فن و فضل است.
الان بسیاری از علمای اسلامی، مسیحی، سکولار و... این را قبول دارند که در علوم
انسانی حتماً نگاه های فلسفی بشر در نوع تولید علمش در نوع توسعه علمش دخیل است.
میان نگاه دینی و غیر دینی تفاوت است. بین فلسفه های ظاهرگرا و فلسفه های درون
گرا، بین فلسفه های مادی و فلسفه های غیر مادی تفاوت وجود دارد. در فلسفه های
مختلف نگاه به انسان و افعال وی متفاوت است. حال با همین نگاه متفاوت می خواهند در
علوم انسانی ـ که ذاتش بر مبنای مطالعه احوال انسان است ـ بشر را مطالعه کنند. پس
نتایج با هم فرق خواهد کرد. بنابراین اگر کسی نگاه سکولار داشته باشد، یک جور این
انسان را تعریف می کند و رفتار او را یک جور تحلیل می کند و اگر غیر این باشد به
گونه های دیگری تحلیل و بررسی می کند. بنابراین در این تحلیل ها و بررسی ها، دانش
های متفاوتی تولید می شوند. این خیلی بدیهی است که این اتفاق می افتد چه در دانش
های درونیِ ناظر به درون انسان مانند روان شناسی، روان کاوی و چه در دانش های
مربوط به رفتار بیرونی انسان مانند جامعه شناسی، اقتصاد، علوم سیاسی و از جمله
علوم ارتباطات و بحث های رسانه.
س: شاید با این
تحلیل به ورطه نسبیت بیفتیم. بهتر نیست کمی مرزبندی ها را مشخص کنیم.
ما داریم واقعیت دانش
هایی که به دست بشر پدید می آیند را بیان می کنیم. این ها واقعاً نسبی هستند. نمی
توانید این را انکار کنید. دانش بشر یک نسبتی با حقیقت پیدا می کند. معنای اش این
است که دانش بشر نسبی است ولی ما حقایق ثابت هم داریم. باید سعی کنیم خودمان را به
آن ها نزدیک تر کنیم. باید سعی کنیم به مبدا نزدیک شویم که بیشتر دسترسی به آن
حقایق ثابت پیدا شود. این که باید چنین بشود، نتیجه نمی دهد که الان هم این گونه
است! ما داریم از وضع فعلی مان بحث می کنیم. می گوییم وضع فعلی دانش بشری، کاملاً
جهت یافته است. جهت گرفته از خواسته های اش، آمال و آرزوهای اش، از احساسات و
عواطفش، از نوع ارزش گذاری، پسند و ناپسندهای اش. نمی توانیم این ها را نادیده
بگیریم و انکار کنیم. بگوییم چون یک حقایق ثابتی وجود دارند، دانش هم باید این
جوری باشد! نه نمی شود این گونه برخورد کرد. این که دانش را باید به سمت حقیقت یابی
بکشانیم، حرف درستی است و ما باید به این سمت حرکت کنیم؛ یعنی این که به آن حقیقت
مطلق روزبه روز بیشتر نزدیک شویم. این باید غایت دانش ما باشد ولی این که بالفعل
هم آیا چنین هست؟ خیر! بالفعل هیچ وقت دانش ما آن حقیقت مطلق را به تمامی نمی
یابد، دسترسی پیدا نمی کند؛ چون قطعاً دانش ما ناقص است، رو به کمال می تواند باشد
ولی بالفعل کمال یافته نیست. بنابراین از این که عنوانی مثل نسبت پیش می آید،
نهراسیم. هر نسبتی را ما قبول نداریم و هر نسبتی هم بد نیست. نسبت در دانش به آن
معنایی که هیچ مبنای ثابت و ناظر به حقیقتی وجود نداشته باشد، حرف غلطی است و باید
رد کنیم ولی از سخنانی که داشتم این برنمی آید. ما تا حالا داشتیم توصیف می کردیم
چگونه دانش در ذهن بشر تولید می شود. این فعلاً در حالت فردی است، بعد که می خواهد
دانشش را اجتماعی کند، باز آن نگاه خاص و آن فلسفه و جهان بینی می آید وسط و خود
را حاکم می کند یا دست کم رنگی از خود را به آن دانش می بخشد. در دانش رسانه هم
همین وضعیت حاکم است. آن هم یک نوع دانش انسانی است، از مقوله علوم ارتباطاتی. آن
جا هم پای انسان در میان است. نگاه به انسان، خواسته ها، آرزوها و آمال اش. پس جهت
یافته می شوند. دانش رسانه دینی حتماً غیر از دانش رسانه ای غیردینی می شود.
این بحث تا این جا در
مرحله فردی بود. زمانی که این دانش فردی به خرد جمعی سپرده می شود، به جامعه عرضه
می شود، تا دیگران با او همراه شوند، قانع شوند، زمانی که نظریه اش را در جمعی از
علمای یک رشته بیان می کند و پذیرفته می شود، این تبدیل به دانش و شاخه ای از دانش
می شود و جا می افتد. این جاست که می گویند یک شاخه دانش تولید شد. تا به خرد جمعی
نرسد، علم به معنای مصطلح امرزوی اش تولید نمی شود. علم به معنای یک رشته علمی،
شاخه ای از علوم متداول زمانی تولید می شود که به خرد جمعی برسد. حالا علوم رسانه
ای هم باید همه این فرآیند را طی کنند. پس ما باید ارزش ها، انگاره ها، افکار و
اندیشه های بنیادی دینی خودمان را در این حوزه ها تدوین کنیم، تبیین کنیم و رسماً
و مشخصاً اعلام کنیم. بعد بر اساس این ها سعی کنیم به علوم رسانه ای نزدیک شویم و
علومی را در حوزه رسانه هایی که بخواهند دینی باشند و دینی عمل کنند، تولید کنیم.
در وهله سوم این یافته های فردی را به جمعی اهل تدین، اهل فضل که متدینانه می
اندیشند، عرضه کنیم. این جاست که می توانیم بگوییم دانش رسانه ای دینی تولید شده
است.
س: با گسترش
ارتباطات، ابداع تکنولوژی های جدید، گسترش اینترنت و ماهواره و تعاملی شدن
تلویزیون ها در کنار تکثر ادیان و مذاهب، چه امکانات فرهنگی و اجتماعی برای دین
فراهم می شود؟
همان طور که این تکثر
تکنیکی، ابزاری و هنری، انواع راه ها و ابزارها را پیش روی ما می گذارد تا در جهت
دنیوی استفاده شوند، می توانند امکاناتی را هم در جهت الهی و دینی در اختیار ما
قرار دهند. این امکانات متعدد و متنوع اند. من برخی از این امکانات را یادآوری می
کنم؛ برای نمونه تلویزیون برای این که در خدمت دین قرار بگیرد، امکاناتی می گذارد.
یکی اش امکان آفرینش زمان ابدی و سرمدی است؛ یعنی زمان بی زمان. شما می توانید با
کمک تکنیک های تلویزیونی مرزهای زمان را درنوردید، زمان را عقب جلو کنید و هر جا
هستید بروید. در نمایش های تلویزیونی می بینیم که خیلی علاقه مند هستند از گذشته
به آینده و از آینده به گذشته بروند. این امکان بزرگی است برای طرح مضامین و
مفاهیم دینی؛ یعنی شما می توانید ماوراء ماده را نمایش دهید. برای مخاطب می توان
سرنوشت، تقدیر، آینده، نقش اختیار و خیلی مفاهیم زیبای دینی را مجسم نمود. این فقط
یکی از امکاناتی است که این رسانه ها و این مجموعه ها در اختیار دین قرار می دهند؛
برای نمونه در سریال پنجمین خورشید ـ سریال ماه مبارک رمضان امسال ـ بحث درنوردیدن
زمان و سرنوشت، تقدیر و نقش اختیار بشر در ترسیم تقدیر خودش توسط تلویزیون و با
تکیه بر همین توانایی های تکنولوژیک و ذاتی آن میسر شد. یکی دیگر از امکانات
تلویزیون شکستن محدودیت های مکانی است. شما با تکنیک های نمایشی در تلویزیون و
سینما می توانید مثلاً سیر و سلوک عارفانه و طی الارض را نشان دهید یا می توان
موجودات غیر بشری مانند ملائکه را به راحتی در فیلم ها نمایش داد. اگر این امکانات
نبودند، نمی توانستیم مسائل را برای مخاطب خود ملموس کنیم و نهایت باید به سخنان
بر فراز منبر اکتفا می کردیم؛ برای نمونه در فیلم شهر فرشتگان ـ با بازی نیکلاس
کیج ـ همین اتفاق می افتد. این فیلم تا حدودی کُن فکیون را هم نمایش می دهد. البته
کن فیکون مال خداوند متعال است ولی اشکالی ندارد به مخلوق خدا ـ فرشتگان ـ هم بخشی
از این قدرت داده شده باشد. چنان چه خدای متعال هم در آن حدیث معروف قدسی متذکر می
شود که ای بنده من تو اطاعات مرا بکن تا تو را مثل خودم بکنم. این ها امکانات
بزرگی است که رسانه ها در اختیار ما قرار داده اند؛ این که بتوانیم امور انتزاعی
را بصری کنیم. متاسفانه هنوز در فرهنگ ما رشد نیافته گرچه در فرهنگ مسیحیت خیلی
زیاد استفاده شده است. الان کلیساهای تلویزیونی دارند از این امکانات بهره می برند
و در سطح میلیونی مخاطب جذب می کنند.
یکی دیگر از فواید
رسانه و کار دینی در رسانه، فرهنگ سازی و جریان آفرینی به واسطه تبلیغات وسیع دینی
در رسانه است. نمونه خوب فرهنگ سازی در سال های گذشته رواج مراسم اعتکاف است. در
کشور ما چیزی به اسم اعتکاف مرسوم نبود. تنها تعدادی از طلبه ها آن هم در قم و در
مسجدی به نام امام حسن عسگری جمع می شدند؛ تعداد کمی در اندازه های 100 نفر یا
حداکثر 200 نفر. الان صدها هزار نفر در سراسر کشور آن هم دانشجویان و جوانان در
همه جا اعتکاف می کنند. این فرهنگ را چه کسی و با چه امکاناتی درست کرد؟ چه کسی
توسعه داد؟ چه کسی این فرهنگ سازی را انجام داد؟ جز رسانه؟ وقتی تلویزیون از حدود
8 سال پیش شروع به تبلیغ اعتکاف کرد، یک مرتبه موج عظیمی از درخواست برای اعتکاف
ایجاد شد. الگوسازی و قهرمان پروری و ایجاد هم ذات پنداری از کارهایی است که سینما
و تلویزیون می توانند انجام دهند. قهرمانان فیلم ها معمولاً حالت اسوه پیدا می
کنند. ما در دین هم نیاز به اسوه داریم. این اسوه های حسنه قابل هستند که در فیلم
ها نمایش داده شوند تا مردم استفاده کنند؛ یعنی به طور عینی ببینند چگونه می توان
دنباله روی این اسوه ها بود.
کار دیگری که رسانه های
جدید می توانند به سامان برسانند، برجسته سازی است. بعضی امور را برجسته کنند،
اهمیت آن را نشان دهند و در اولویت خاص و نیاز مخاطبان قرار دهند. این کار را با
متمرکز شدن روی آن موضوع و تبلیغات بیشتر روی آن انجام می دهند. شما به این وسیله
می توانید امور دینی مهم را برجسته تر کنید. البته ما از این کارکرد زیاد استفاده
نکردیم. از آن فقط در حد همان فرهنگ سازی بهره برده ایم. البته از برجسته سازی در
برخی شعائر مانند عاشورا و تاسوعا و فرهنگ عزاداری استفاده شده است ولی در مقوله
های دیگر خیر؛ برای نمونه در باب توحید خیلی کار نکرده ایم، درباره فرهنگ توکل و
رزاقیت الهی کار نکرده ایم. هنوز، در فرهنگ مصرف کاری نکرده ایم.
یکی دیگر از امکانات
رسانه تلویزیون نقش نشانگی است. این رسانه ها قدرت این را دارند که ارجاع دهنده
مخاطبانشان به مراجع اصلی دینی باشند. هم چنین رسانه ها توانایی آموزش دهندگی و
تغییر اندیشه و نگرش دارند؛ یعنی شما کاملاً می توانید آموزش دینی بدهید رسمی یا
غیر رسمی. استفاده از زبان هنر و شیوه های غیرمستقیم برای ارائه مفاهیم دینی از
جمله قدرت های رسانه تلویزیون است. قدرت تحریک احساسات، تغییر تمایلات و جهت دهی
به گرایشات مردم از جمله توانایی های رسانه است.
عنصر دین، با مدد ابزار
رسانه در این آشفته بازار فرهنگی، چه چشم اندازی را در برابر فرهنگ جهانی ترسیم می
کند. از یاد نبریم که این رسانه ها در اختیار دیگر ادیان و حتی فِرَق انحرافی هم
هستند.
ببینید تکثر ادیان
همیشه وجود داشته است و همه امکاناتی که برشمردیم در اختیار همه ادیان بوده است.
همان طور که دیگران می توانند استفاده کنند، ما هم می توانیم استفاده کنیم. میدان،
میدان رقابت است ولی این رقابت امروزه بیشتر به چشم می آید. به همین دلیل برگ
برنده دست کسانی است که علم استفاده از این امکانات و علم آفرینش امکانات جدید را
داشته باشند. این تکثر لامحاله وجود دارد تا روز واپسین. این تکثرات، این رقابت ها
و این تناقض ها وجود دارد. بنابراین جبهه حق باید به دنبال این باشد که هر چه
بیشتر استعداد خود را بالا ببرد.
و اعدوا لهم مستطعتم من
قوه
این یک دستور و تکلیف
دینی است. به هر حال تکثر دینی را نمی شود انکار کرد و نمی توان جلوی بهره گرفتن
از افکار مختلف از این ابزار ـ رسانه ها ـ را گرفت. مخاطبین هم در انتخاب آزادند.
این جا جای هنرنمایی است؛ یعنی هر کس هنر بیشتری به میدان بیاورد، قدرت بیشتری در
بهره گیری از امکانات خواهد داشت.
س: در کنار رسانه دینی،
بخش دیگری از رویکرد رسانه به دین وجود دارد که حضور دین در رسانه است که با تعبیر
دین رسانه ای از آن نام می برند. ارزیابی شما از حضور دین در رسانه یا به تعبیری
دین رسانه ای چیست؟
باید قائل به تفکیک شد؛
یعنی ابتدائاً اشکالی در تعبیر دین رسانه ای نمی بینم. این غیر از آن جایی است که
دین را ابزاری در رسانه استفاده کنند. گاه دین با یک مقصد اصیل در رسانه می آید و
دین رسانه ای ایجاد می شود که اصیل است ولی گاه همین دین رسانه ای ابزاری است برای
جلب مخاطب برای هدفی بی ارزش یا حتی خطرناک. وقتی استفاده از دین در رسانه با هدف
خود دین صورت بگیرد، چه اشکالی است در تعبیر دین رسانه ای؟ اگر هدف، ارتقاء فهم
دینی، تبلیغات دینی، توسعه فرهنگ دینی و مانند این ها باشد چه اشکالی دارد دین
رسانه ای شود؟ از طرفی ممکن است مدیران رسانه ای هیچ اعتقاد دینی نداشته باشند ولی
چون می بینند بازار دین الان خریدار دارد از این نام ها و نمادهای دینی استفاده می
کنند تا پول بیشتری کسب کنند، تا بتوانند آگهی بیشتری کسب کنند، مقام بالاتری
بیاورند، قدرت رسانه ای شان را بالا می برند یا مقاصد سیاسی دیگری را دنبال کنند.
در این جا دین ابزار قدرت می شود، ابزار کسب ثروت می شود که غلط است. ولی ما به
جنبه مثبتش نگاه می کنیم ـ دین رسانه ای اصیل ـ و می پرسیم آیا چنین دین رسانه ای
مطلوب است؟ آیا مطلوب است چنین دینی؟ یا دین باید غیر رسانه ای بماند؟ پاسخ من این
است که نه! ما منع ذاتی برای رسانه ای شدن دین نداریم.
س: شما اساساً میان دو
تعبیر رسانه دینی و دین رسانه ای تفاوتی نمی بینید؟
چرا! تفاوت هست؛ دین
رسانه ای می تواند منفی یا مثبت باشد. در واقع دین رسانه ای یک جنبه تنزل یافته
تری از دین واقعی است ولی اشکالی در این تنزل و تقلیل نیست. اشکال در کجا پدید می
آید؟ برای نمونه کسی می خواهد یکی از شعائر دینی را انجام دهد؛ مثلاً دعا بخواند.
دعا خواندن حس و حالی می خواهد. انسان باید ارتباطی را با خدا برقرار کند. اصل دعا
کردن یعنی ایجاد ارتباط با خدا و سخن گفتن با او. حال اگر آمدیم این مراسم را که
انسان باید خودش مشارکت داشته باشد از تلویزیون نمایش دادیم و انگیزه مان این بود
که این کار جانشین حضور مردم در مراسم دعا خواهد شد به خطا رفته ایم. این جا یک
دعای رسانه ای درست کرده ایم. در این دعای رسانه ای مخاطب می بیند، می شنود،
تماشاگر دعا خواندن دیگران می شود. خب این ظاهراً یک جور دین رسانه ای است! البته
تا همین جا هم اشکالی در دین یا دعای رسانه ای نیست اشکال از جایی صورت شکل می
گیرد که آن تفکر جایگزینی وارد می شود. این که فکر کنیم این دعا همه خاصیت آن دعای
معهود زیر آسمان با حضور نفسانی را دارد. اگر مشاهده جای مشارکت را بگیرد، رخداد
غلطی شکل گرفته است ولی اگر مشاهده راهنما به مشارکت بعدی بشود، این خوب است و دین
رسانه ای هم مطلوب واقع شده است. مثلاً در محرم به جای این که فرد برود در روضه
خوانی ها و حسینیه ها شرکت کند، می نشیند پای تلویزیون و مثلا مداحی را می بیند یا
پخش زنده مراسم کربلا را می بیند. با این مشاهده ممکن است حس و حالی هم پیدا کند،
اشکی هم بریزد ولی این نمی تواند و نباید جانشین حضور نفسانی فرد در این مراسم ها
شود. عرض می کنم که واقعاً می شود دین رسانه ای درست کرد ولی نه در آن بخش از
واجبات دینی، نه در آن مقررات اصلی دینی که خود فرد باید مشارکت فعال داشته باشد.
س: ظرفیت رسانه های
دیداری و شنیداری در انتقال مفاهیم دینی چه اندازه است؟
حضور دین در جامعه با استفاده از سینما، تلویزیون و رادیو حتماً با مخاطراتی همراه است. چنان که امکاناتی در اختیار دین می گذارند، الزاماتی هم دارند که شاید بتوانند فرد را به بیراهه بکشانند. از جمله مخاطرات کاهش محتوا، تنزل محتوا و... است؛ برای نمونه در بحث به کار بردن دین در رسانه، رعایت حدود شرعی لازم است. حدود، محدوده فعالیت ما را تعیین می کنند. از طرفی بایستی تصویر جامعی از دین عرضه کنیم. جامع نگر باشیم و همه دین را به نمایش بگذاریم، نه بخشی از آن را. همه مسائل دینی هم وزن نیستند، بعضی ها خیلی سنگین اند و بعضی ها روبنایی تر و سبک تر هستند. برای نمونه مسئله توحید خیلی مسئله مهم و زیربنایی است. مطالب بعدی این که تولید پیام باید برای همه اقشار باشد. ما حتی برای غیر مسلمان هم باید برنامه داشته باشیم. دعوت دینی باید شامل همه شود. قرآن در جاهایی می گوید ایها الناس و در جاهایی ایها المومنون. در جایی به مردها خطاب می کند و در جاهایی به زنها. از طرفی توزیع پیام دینی باید عادلانه باشد؛ یعنی پیام های دینی به همه برسد. این جور نباشد که رادیو معارف درست کنیم برای قمی ها و برای شهرهای کوچک نباشد. دیگر این که سعی کنیم مخاطب را تعالی دهیم و از ابتذال گرایی بپرهیزیم. این بحث برمی گردد به این که ما همیشه نباید مردم را در سطح ذائقه فعلی شان نگه داریم. برنامه های ما نباید در سطح میل مردم باقی بماند بلکه باید به نیازهای واقعی شان هم توجه کنیم. هم چنین باید در حفظ قداست امور مقدس تلاش کرد. امور مقدس را دم دستی نکنیم. نباید آن ها را آنقدر تصویری کنیم که برای مردم عادی شوند. همین عدم نمایش چهره پیامبران باعث حفظ قداست آن ها می شود. نمی گویم حرام است ولی مطلوب نیست. این ها الزاماتی هستند که کار با دین در رسانه به همراه خواهد آورد. الزاماتی که باید در تعامل با مقتضایت رسانه، شناخت زمان و مکان و نیاز مخاطب یک رسانه پویا را شکل دهند.