فقه و هنر

مقدمه

در این مقاله پدیده هنر از نظر شرعی بررسی می شود؛ چنان که در «فقه قصاص» و «فقه معاملات» نگاه شریعت به پدیده قصاص و معاملات بیان می شود، در «فقه هنر» نیز نگاه شریعت به هنر بررسی می شود. در «فقه هنر» مرجع اصلی، شریعت و شارع مقدس است. اگر در آن از فقها و متون فقهی نیز صحبت شود، فقط به دلیل فهم نگاو شرع و شارع است؛ نه اینکه به فقها و متون فقهی به عنوان یک اصل توجه شود. در حقیقت کاربست متون فقهی و دیدگاه فقیهان، ابزاری است؛ از همین رو دلیل بحث باید بر اساس اسناد چهارگانه، یعنی قرآن، سنت، اجماع و عقل انجام شود، نه اینکه منبعی خلق یا حذف شود.

در پدیده هنر - به دلیل کثرت تعینات هنری - مدیریت ادله بسیار دشوار است؛ از یک سو اسناد شرعی فراوان است و از سوی دیگر در پاره ای موارد در اسناد، همسویی وجود ندارد. ضرورت پرداخت به مسئله فقه هنر، هنگامی خود را نشان می دهد که نگاهی به کتاب ها، مقاله ها، سخنرانی ها و مصاحبه ها بیندازیم. نقصان و غیر جامع بودن برخی نگاه ها گویای تمرکز اندک بر این موضوع است و پیچیدگی خاص این پدیده، مباحث فراوانی می طلبد؛ بسیاری از ظرفیت ها مانند نصوص مبین، مقاصد در نظر گرفته نشده و گاهی به دلیل هایی قابل نقد، این ظرفیت ها کنار گذاشته شده است. برخی با ضرورت و اره انگاری بعضی از مصادیق هنری مورد بحث، آن را به عرف و یک نیاز معمولی تبدیل می کنند تا بدین وسیله استفاده جواز نمایند؛ مانند اینکه بدون توجه به اسناد شرعی گفته شود: غنا، موسیقی و مجسمه سازی یک ضرورت است. برخی دیگر بر اساس نگاه های ناموجه، خود را در هیمنه فتاوای تنزیهی قرار می دهند و چنین می انگارند که هر چه بیشتر مخالفت کنند، به دین نزدیک ترند؛ هر چند این رویه غالب نیست و فقهای منضبط ایستاده بر قله، دچار این هیمنه نمی شوند.

غرض اصلی این مقاله توجه دادن به مسئله نگاهی صحیح، منضبط و جامع و دوری از نگاه ناقص و غیر مانع در بحث های «فقه هنر» است؛ زیرا نگرش فقیه باید در همه مسائل، جامع افراد و مانع اغیار باشد.

1. مفهوم شناسی واژه های «هنر» و «فقه»

 1-1. هنر

 هنر در لغت به علم، معرفت، دانش، فضل، فضیلت و کمال (نفیسی، 2535، ج5، ص 3976)، همچنین کیاست، فراست و زیرکی (دهخدا، 1377، ج 15، ص2357) معنا شده است.

معانی گفته شده تا حدودی با معنای مورد نظر ما برات تفسیر «فقه هنر» فاصله دارند. معین با معنا کردن هنر به «طریقه اجرای امری طبق قوانین و قواعد» (معین، 1390، ج7، ص5208) تا اندازه ای به مقصود ما نزدیک تر می شود؛ اما باز هم از معنای مورد نظر فاصله دارد.

در دوران معاصر، مقصود از هنر، خلقی بهتر از عادت و عرف یا تولید غیرعادی است؛ همچنین می توان از آن به خلق فائق، خلق موفق، مطبوع و زیبا تعبیر کرد. بنابراین نقاشی عادی یا ساخت کوزه ای معمولی، در صورتی هنر خواهد بود که این تولید فراتر از عادت و رویه باشد؛ از این رو متن نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، نقاشی «عصر عاشورا» اثر استاد فرشچیان، اشعار جناب حافظ و حتى اختراعات صنعتی را می توان از مصادیق هنر برشمرد؛ چراکه تمام اینها خلق هایی فراتر از عادت هستند. گاه هنر با حفظ همین معنا در جایی استفاده می شود که با روح و روان انسان در ارتباط است؛ در این صورت ابتکار و فناوری در علوم تجربی یا ریاضی - فیزیک، هنر نخواهد بود؛ اما همین نوآوری اگر در علوم انسانی باشد، هنر است.

از عنصر خیال نیز از دیگر عناصری است که می تواند در برخی مصادیق هنر نقش آفرین باشد. در واقع بهره بردن از خیال نیز شکلی از ظهور هنر است؛ در نتیجه هنر به معنای خلق فائق، فوق عادت و عرف بوده و بیشترین کاربست آن در امور مطبوع و زیباست؛ در ادامه - در بیان موقعیت فقهی هنر - از این تعریف به عنوان اصل اولی بهره خواهیم برد. (در معناشناسی واژه هنر، از جهتی ابهام وجود دارد و آن اینکه آیا بر پدیده فوق عادت ولی فاسد، هنر صدق می کند؛ مانند بیشتر فیلم های هالیوودی که صالح نیستند؛ اما اثری از عادت بالاترند و به دلیل بالاتر بودن از مرحله عادی، مخاطب را جذب می کنند.)

1-2. فقه

فقه» در دوران معاصر معمولا در سه معنا به کار می رود:

کاربست اول، استعمال «فقه» در دانش کاشف شریعت است. (درباره واژه «شریعت» نیز باید گفت وقتی این واژه به کار برده می شود، مقصود بخش هنجاری و دستوری دین است (رک: علیدوست، 1390، ص66) که در برخی تعبیرها به معنای شریعت به معنای اخص آمده است ابن فارس، 1404 ق، ج 4، ص 442)

کاربست دوم، استعمال «فقه» در مجموعه گزاره هایی است که حاصل تلاش فقیه است و متون فقهی دربردارنده آن است.

کاربست سوم، استعمال «فقه» در عملیات استنباط و اجتهاد است (علیدوستی 1390، ص66). فقه در این مقاله به معنای سوم نزدیک تر است؛ هر چند به اعتباری، کاربرد آن در دو معنای اول نیز ممکن است. بنابر این مراد از فقه هنر، استنباط نگاه هنجاری و دستوری دین (شریعت) به پدیده هنر است.

 2. دو تصویر از هنر در استنباط

در «فقه هنر » هنر را گاه به عنوان یک حقیقت، فارغ از تعینات خارجی در نظر می گیریم؛ در این صورت قالبی خاص از هنر، مورد نظر نخواهد بود؛ بلکه در جهان تکوین، خلقی از خداوند، به نام هنر وجود دارد که تحلیل های فقهی در مورد آن صورت می گیرد و در این نگاه جامع نباید به سمت مصادیق خاص هنری رفت؛ به همین علت برای بیان حکم هنر نباید به سراغ روایت های خاص غنا یا موسیقی رفت؛ بلکه باید از آیات یا روایاتی که از اصل هنر سخن می گویند، بهره گرفت. در مقابل، گاه بر تعینی خاص از هنر مانند معماری، نقاشی، مجسمه سازی، غنا و موسیقی تمرکز می شود و فقیه در این تعین هنری پژوهش می کند.

در بحث پدیده هنر در مرحله استنباط - آن هم فارغ از تعینی خاص - مهم ترین مسئله، تأسیس اصل مرجع است؛ چراکه ممکن است در مواضعی به صورت مشخص دلیل - به صورت عام یا خاص - بر منع یا جواز نیابیم، در این صورت با مراجعه به اصل در مسئله، می توان مشکل را برطرف کرد.

 3. حکم شناسی هنر در نگاه جامع

برای کشف حکم شرعی هنر فارغ از تعینات، به بررسی اسناد می پردازیم:

3-1 قرآن کریم

در مقام استدلال به قرآن کریم ممکن است سخن از آیه 32 سوره اعراف (قل من حرم زینة الله التی أخرج لعباده و الطیبات من الرزق قل هی للذین آمنوا فی الحیاة الدنیا خالصة یوم القیامة) گفته شود که این آیه راجع به اصل هنر فارغ از تعینات است و می توان از آن حکم اولی هنر از دیدگاه شارع مقدس را کشف کرد؛ زیرا اطلاق عبارت زینة الله، می تواند هنر را نیز فرا گیرد و شامل زینت صوت، خط، نگارگری و ... باشد. این دیدگاه بر آن است که کمترین برداشتی که می توان از این آیه داشت، حکم به أباحه به عنوان اصل اولی در هنر است.

نقد و بررسی

نخست: هر چند آیه مورد استدلال به نفی تحریم اشاره دارد؛ ولی از آن استحباب یا وجوب ایجاد پدیده های هنری استفاده نمی شود و این در حالی است که در اسناد شرعی با ادله با مفادی فراتر از افاده اباحه رو به رو هستیم که در ادامه خواهد آمد.

دوم: عبارت «زینة الله» در آیه، ناظر به زیبایی های طبیعت است؛ در حالی که هنر، زیبایی طبیعت نیست؛ بلکه گونه ای از زیبایی است که بشر در آفرینش آن نقش دارد. | از این رو توسعه «زینة اللو» به آنچه هنر نامیده می شود، تکلف دارد.

البته می توان بر این نقد خرده گرفت و گفت: اطلاق «زینة الله» هر نوع از زینت را شامل می شود؛ چراکه زینت های ساخته شده به توان بشر نیز به خداوند متعال منسوب است.

03-2 روایات